Men theo tuyến đường nội bản bên dòng suối Tấc, chúng tôi đến gia đình anh Nông Văn Hòa - một trong những hộ gia đình người dân tộc Thái ở bản Xà, xã Huy Hạ (Phù Yên) còn giữ nghề làm hương truyền thống. Từ những thảo mộc tự nhiên cùng phương thức bí quyết gia truyền và đôi bàn tay khéo léo, anh đã tạo nên những nén hương thơm, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập trong thời gian nông nhàn và gìn giữ nghề truyền thống của dân tộc.

Vỏ cây nhớt là nguyên liệu để làm bột hương.

Anh Nông Văn Hòa chia sẻ: Đồng bào dân tộc Thái vùng Mường Tấc có câu nói “Tay dem ca kha, tay xa ca hường”, ý muốn nói đến nghề làm hương truyền thống ở bản Xà. Khi tôi mới lẫm chẫm biết đi, đã theo ông bà mang hương ra ngoài chợ huyện bán. Lớn hơn, thì giúp làm những công đoạn cần nhiều sức lực, như giã và sàng bột hương. Tôi là đời thứ 3 sống với nghề làm hương truyền thống của gia đình, nay ngót ngét đã hai chục năm.

Công đoạn chẻ chân hương.

Trước đây, các công đoạn làm hương đều hoàn toàn thủ công. Tre để làm chân hương phải lựa chọn những cây to, thẳng, không quá già, hoặc quá non, thường là những cây khoảng một năm tuổi. Tre nguyên liệu được cưa thành từng đoạn dài 30 cm rồi ngâm nước khoảng chục ngày, sau đó, chẻ thành thanh nhỏ, buộc từng bó đem phơi khô để tránh mối mọt.

Chân hương sau khi chẻ được buộc lại từng bó đem phơi khô để tránh mối mọt.

Các loại vỏ cây, lá nguyên liệu được thu hái từ rừng về đem phơi khô, cho vào cối giã bằng tay hoặc dùng sức nước từ các “cọn nước” ở suối Tấc để giã, dùng vải xô để sàng ra lớp bột mịn. Bây giờ, anh Nông Văn Hòa đã đầu tư máy xay nguyên liệu, bột thành phẩm mịn hơn và tốn ít thời gian hơn.

Công đoạn trộn bột hương 

Loại hương truyền thống của gia đình anh Hòa được chế từ các loại thảo dược tự nhiên, như vỏ nhớt, long não, trầm... pha trộn theo tỷ lệ nhất định, tạo ra mùi hương dịu nhẹ, cháy lâu, khói tỏa ra không cay mắt. Anh Hòa bộc bạch: Tôi làm nghề này đã lâu, không chỉ tạo thêm thu nhập mà còn giữ gìn nghề truyền thống của gia đình. Thời gian tới sẽ đầu tư thêm máy chẻ nan tre và máy se hương để cải thiện chất lượng sản phẩm, mở rộng quy mô sản xuất, tăng năng suất lao động.

Những chân hương được nhúng vào thùng nước lạnh để chuẩn bị se.

Từ các công đoạn chuẩn bị, những chân hương bằng tre đã xử lý sẽ được nhúng vào thùng nước lạnh, vẩy khẽ cho ráo nước, rồi từ từ đập nhẹ vào đống bột hương. Vừa đập, vừa lật lên, úp xuống, thỉnh thoảng lại vun bột rắc lên chân hương.

Tiếp tục đem nhúng vào thùng nước lạnh và lặp lại chu trình se hương 3-4 lần, lớp áo bột bám vào thanh tre dần dầy lên, tạo nên nén hương tròn, mịn, đẹp, phơi một ngày nắng là có thể dùng được.  

Lớp áo bột dần dầy lên bám vào thanh tre, tạo nên nén hương tròn, mịn, đẹp.

Hương sau khi se xong phơi một ngày nắng là có thể dùng.

Hương thành phẩm được thu lại để đóng gói.

Hiện, gia đình anh Hòa chủ yếu sản xuất hương chân trắng, đây là loại hương được đồng bào dân tộc Mông khá ưa chuộng, dùng để thắp cho tổ tiên vào các ngày lễ, dịp tết cổ truyền. Mỗi ngày, gia đình anh sản xuất được từ 500 đến 600 bó hương thành phẩm (70 chân hương/bó), bán buôn với giá 8.000 đồng/bó, sản phẩm được khách hàng đến mua tận nhà và giao cho một số đại lý tại xã Phiêng Ban (Bắc Yên)...

Sản phẩm hương của gia đình anh Hòa được khách hàng đến mua tận nhà.

Trải qua thời gian, nghề làm hương ở bản Xà vẫn được duy trì. Tuy nhiên, chỉ còn khoảng 10 hộ gia đình làm nghề này và được xem là nghề phụ. Mặc dù hương thơm và an toàn cho người sử dụng, nhưng hiện chưa có bao bì, thương hiệu và hầu hết các công đoạn vẫn làm thủ công. Để giữ nghề truyền thống và tăng thêm nguồn thu nhập từ nghề làm hương, nhân dân bản Xà rất mong cấp ủy, chính quyền xã Huy Hạ quy hoạch vùng trồng cây thảo dược để chủ động nguồn nguyên liệu; đồng thời, thông qua các đoàn thể của xã, tạo điều kiện cho các hộ vay vốn để mở rộng quy mô, nâng cao chất lượng, mẫu mã, hình thức sản phẩm hương...