Se lanh, dệt vải, tạo hình hoa văn bằng sáp ong trên vải là một trong những nét đẹp mang đậm bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Mông. Để tìm hiểu rõ hơn, chúng tôi đã đến bản Lụng Tra, xã Chiềng Lương (Mai Sơn), một trong những bản còn lưu giữ loại hình nghệ thuật này.

Se lanh, dệt vải là nghề truyền thống của phụ nữ Mông 

Sợi lanh sau khi phơi khô, được buộc lại thành từng bó

Bản Lụng Tra có 56 hộ dân, trong đó 25 hộ dân tộc Mông (chủ yếu ngành Mông hoa). Khi tiết trời chuyển sang thu, là thời điểm nông nhàn, người Mông bắt đầu thu hoạch lanh và chuẩn bị những công đoạn dệt vải, vẽ sáp ong. Được biết, nghệ thuật tạo hoa văn bằng sáp ong trên vải là nét riêng, độc đáo, chỉ có ở người Mông đen, Mông đỏ và Mông hoa. 

Sợi lanh đem nấu bằng nước tro liên tục trong 2 ngày đêm

đến khi thấy sợi lanh chuyển sang màu trắng thì vớt ra phơi phô

Sau khi cán cho sợi lanh bóng, mền thì cho vào guồng thành con sợi để mắc lên khung cửi và dệt

Người Mông chỉ dệt một loại vải lanh trơn có màu trắng ngà, khổ ngang 30-35 cm và dài hàng chục mét.

Theo bà Hờ Thị Khua, một trong những nghệ nhân còn lại của bản, đồng bào dân tộc Mông thường quan niệm: Người phụ nữ Mông phải biết se lanh, dệt vải, thêu thùa, đây là một trong những tiêu chí để đánh giá về nét đẹp, sự đảm đang. Vì vậy, khi các bé gái mới 6-7 tuổi đã được các bà, các mẹ truyền dạy cho kỹ năng dệt vải, thêu thùa. Riêng vẽ sáp ong, không yêu cầu kỹ thuật cao, nhưng nét vẽ phải chính xác, dứt khoát, vì sáp ong có độ bám dính cao, nếu sai không thể tẩy sửa, họa tiết coi như bị lỗi.     

Con gái Mông ai cũng phải biết se lanh, dệt vải, thêu thùa

Sáp ong và bộ bút vẽ tạo hình hoa văn

Sáp ong được đun bằng than củi để tạo mực vẽ

 Để có mực tạo hoa văn, nghệ nhân phải chọn sáp của những tổ ong rừng; sau khi bỏ mật, sáp được đun nóng chảy, lọc hết tạp chất, đổ vào bát cho khô để làm mực vẽ. Một bộ đồ nghề phải có nồi nấu sáp, bộ bút vẽ được chế tác thủ công với 16 họa tiết. Khi vẽ, nghệ nhân chuẩn bị chậu than củi để đun sáp ong, họ cũng có thể đặt trực tiếp lên bếp lửa, tuy nhiên dùng chậu than sẽ linh hoạt hơn. Trước khi vẽ, họ dùng chiếc bát sành miết cho mặt vải thật nhẵn, rồi bắt đầu vẽ, các loại hoa văn được trình bày chủ yếu là các hình học làm nền cho hình chính. In đến đâu, sáp ong khô, người vẽ cuộn vải lại đến đó. Để vẽ hoàn thành một dải vải gần chục mét làm thân váy, người phụ nữ phải vẽ cả tuần, cả tháng, thậm chí có khi vài tháng mới hoàn thành.   

Khi vẽ sáp ong, đòi hỏi người vẽ phải thực hiện nhanh, chính xác

Người Mông bản Lụng Tra nhuộm vải lanh bằng nước của cây Cang

Tấm vải lanh sau khi vẽ hoa văn bằng sáp ong được đem đi luộc cho lớp sáp bong hết, để lại hoa văn trên lớp vải. Sau đó, nhuộm vải lanh bằng cây cang (giống cây chàm). Thời điểm nhuộm thích hợp nhất là tháng 7-8 âm lịch, vì thời gian này trời nắng nhiều, vải mau khô và bắt màu tốt. Những tấm vải lanh này được sử dụng làm mặt địu hoặc xếp nếp làm thân váy. Ngoài ra, để tạo điểm nhấn cho chiếc váy, người Mông hoa còn thêu thổ cẩm trên vải lanh, với gam màu nóng là chủ đạo, có thể là màu đỏ, màu vàng, màu tím, xanh, cà rốt... khiến cho bộ trang phục Mông rực rỡ nhưng vẫn giữ nét nền nã. 

Hoa văn hình học thường làm nền cho những hoa văn chính

Những chiếc váy hoa rực rỡ, đặc trưng của người Mông hoa

Ông Thào A Sự, Bí thư Chi bộ bản Lụng Tra, cho biết: Nghệ thuật vẽ hoa văn bằng sáp ong trên vải lanh hiện nay được truyền dạy bằng phương pháp truyền khẩu, thực hành trực tiếp, do những người phụ nữ lớn tuổi truyền dạy. Để bảo tồn và lưu giữ nét đẹp truyền thống này, hằng năm vào những ngày lễ, tết, xã tổ chức cho các bản thi trình diễn trang phục dân tộc, thi dệt và vẽ sáp ong trên vải. Vì vậy, loại hình tri thức dân gian mang bí quyết nghề và tính mỹ thuật cao này vẫn được giữ gìn và phát huy.

Phụ nữ Mông tranh thủ thêu thùa lúc nông nhàn

Những tấm vải lanh được thêu họa tiết thổ cẩm

Nghệ nhân truyền dạy kinh nghiệm in sáp ong cho thế hệ trẻ

Những bộ áo váy truyền thống tôn lên vẻ đẹp cho người phụ nữ Mông hoa

Ngoài bản Lụng Tra, nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải lanh còn được lưu giữ, bảo tồn ở các địa phương khác, như: Bản Tà số 1, 2, xã Chiềng Hắc và bản Pha Luông, xã Chiềng Sơn (Mộc Châu); bản Háng Đồng, xã Háng Đồng (Bắc Yên)... Tại Bảo tàng tỉnh hiện nay đang trưng bày những sản phẩm áo váy của đồng bào dân tộc Mông với họa tiết hoa văn được vẽ bằng sáp ong để giới thiệu với du khách. Đây là nét đẹp văn hóa truyền thống cần được quan tâm bảo tồn và phát huy.   

Minh Thu - Thuỷ Tiên