Ông Hoàng Văn Quyết (ngồi giữa) hướng dẫn con cháu học hát Then.

Nghệ nhân Hoàng Văn Quyết sinh ra trong một gia đình có truyền thống làm Then (thầy cúng, thầy mo) ở huyện Quỳnh Nhai. Năm 2009, thực hiện di dân, nhường đất xây dựng công trình Thủy điện Sơn La, gia đình ông cùng 44 hộ dân bản Kích, xã Pha Khinh chuyển đến tái định cư tại xã Chiềng Lương, huyện Mai Sơn. Năm nay gần 60 tuổi, ông Quyết đã có 20 năm làm Then, 3 lần ông vinh dự được tham gia biểu diễn tại Liên hoan hát Then - đàn tính toàn quốc lần thứ I, năm 2005; Liên hoan nghệ thuật hát then - đàn tình toàn quốc lần thứ III, năm 2009 và Liên hoan nghệ thuật hát Then - đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ V, năm 2015.

Ông Quyết giải thích: Trong tiếng Thái, “Kin” có nghĩa là ăn, ăn mừng; “Pang” là lễ, người dự lễ; còn “Then” là Trời; Then của người Thái trắng thuộc các bài cúng, biết một số cây thuốc chữa bệnh, biết hát Then và đối đáp giỏi, được coi như người của trời (Then) cử xuống trần gian để cứu người trần khỏi ốm đau, bệnh tật, được dân bản tín nhiệm... Nghi lễ Kin Pang Then hiểu ngắn gọn là lễ cúng mừng con nuôi. Con nuôi của Then là những người bệnh đã được Then cúng khỏi ốm. Nghi lễ Kin Pang Then được tổ chức 2 năm một lần, vào dịp đầu năm mới trước rằm tháng giêng. Để thuận lợi cho các con nuôi về dâng lễ, tôi ấn định ngày mùng 5/1 âm lịch là ngày tổ chức Nghi lễ Kin Pang Then. Thời gian tổ chức nghi lễ từ 2 - 3 ngày, tùy vào số lượng con nuôi đến nhiều hay ít, nhưng thường là hai ngày. Một ngày tổ chức cúng chung, cúng cầu cho các con nuôi và vui chơi. Ngày hôm sau tiếp tục cúng cho các con nuôi đến sau.

Nghi lễ Kin Pang Then gồm phần lễ và phần hội đan xen. Phần lễ hát Then truyền thống, có đệm nhạc của đàn tính và quả nhạc, Then cầu cúng cho con người khỏe mạnh, mùa màng tươi tốt, gia súc phát triển, cũng là lễ báo đáp công ơn của các con nuôi đối với Then. Phần hội có những trò chơi dân gian, điệu múa, lời hát tạo không khí vui tươi, phấn khởi. Nghi lễ đặc sắc bởi lời hát Then cổ truyền của người Thái trắng với làn điệu mượt mà, lúc trầm, lúc bổng giúp cho những người tham gia cảm động sâu sắc, thêm tự hào về truyền thống của dân tộc mình, giúp cho con cháu nhớ về tổ tiên, nguồn cội. Phần hội có sự tham gia của nhiều người, nhiều tầng lớp, mang tính cộng đồng cao, vun đắp tình đoàn kết thôn bản.

Không phải ai cũng hành nghề Then được, mà tùy thuộc vào thầy hành nghề Then trước đó truyền nghề cho ai. Trước việc những thanh niên, người dân địa phương không còn nhiều người biết đàn tính, hát Then, để bảo tồn, duy trì nét văn hóa đặc sắc này, ông Quyết đang truyền dạy hát Then cho 6 người là con, cháu và người dân trong bản. Ông Quyết chia sẻ: Làm sao để các thế hệ sau này biết đến đàn tính, chữ Thái cổ và hát Then luôn là những trăn trở của thế hệ chúng tôi. Tôi luôn cố gắng hết sức để truyền dạy, truyền cảm hứng yêu thích và giáo dục con cháu giữ gìn, bảo tồn văn hóa dân tộc.

Bắt đầu từ năm 2020, tranh thủ thời gian mùa vụ rảnh rỗi, các học viên tập trung tại nhà ông Quyết để học. Anh Hoàng Văn Thuật, bản Lạn Quỳnh, chia sẻ: Vốn yêu thích hát Then nên khi ông Quyết mở lớp truyền dạy là tôi tham gia ngay. Bây giờ tôi đã có thể thuộc và hát lưu loát bài Then cơ bản “Khé Khoăn” nghĩa là tiếng hát gọi hồn.

Vừa là học viên, vừa là con trai ruột của ông Quyết, anh Hoàng Văn Mừng, nói: Ngày nay, thanh niên như chúng tôi không còn nhiều người biết và thành thạo hát Then. Qua những buổi học hát Then, tôi hiểu thêm những nét văn hóa đặc sắc của dân tộc. Với những kiến thức được tiếp nhận, tôi sẽ tiếp tục dạy lại cho các con để bảo tồn và lưu giữ văn hóa của đồng bào dân tộc mình.

Ông Cầm Văn Thỏa, Chủ tịch UBND xã Chiềng Lương (Mai Sơn) đánh giá: Việc tổ chức nghi lễ Kin Pang Then định kỳ không chỉ góp phần truyền bá, bảo tồn và lưu giữ những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Thái trắng, làm đa dạng đời sống tâm linh, xây dựng đời sống văn hóa đậm đà bản sắc ở cơ sở, mà còn tạo động lực để xã hoàn thành các tiêu chí về văn hóa trong xây dựng nông thôn mới, thúc đẩy phát triển KT-XH.

Niềm vui lớn nhất của nghệ nhân Hoàng Văn Quyết là được truyền dạy cho con cháu duy trì, bảo tồn văn hóa nghi lễ Kin Pang Then, hình thức diễn xướng dân gian độc đáo của đồng bào Thái trắng, góp phần vào việc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.