Bà con xã Quang Huy chuẩn bị làm mâm cỗ thi ẩm thực tại lễ hội xíp xí.

Theo quan niệm của người Thái trắng, Tết xíp xí thường được tổ chức vào ngày 14/7 âm lịch hằng năm (xíp xí nghĩa là 14), là ngày con cháu hướng về tổ tiên, là dịp người lớn dành sự quan tâm, chăm sóc đặc biệt đến thế hệ trẻ. Vì vậy, đồng bào Thái trắng còn gọi Tết xíp xí là tết trẻ con. Vào ngày này, nếu trẻ con vẫn đi chăn trâu thì phải gói xôi, gói thịt, gói bánh ít mang đi để ăn và được bố mẹ mua cho quần áo mới. 

Để chuẩn bị cho Tết xíp xí, trước đó, những phụ nữ sẽ cùng nhau sửa soạn lá dong, dây lạt, ngâm gạo nếp thơm để gói bánh; đàn ông tranh thủ bắt cá suối, thịt vịt để chuẩn bị cho mâm cơm cúng thêm tươm tất. Lũ trẻ lo việc dọn dẹp chỉnh trang nhà cửa, quét sân, lau chùi các vật dụng trong nhà. Giống như nhiều ngày tết khác, Tết xíp xí có hai phần, đó là phần "mo" và phần hội. Phần “mo”, phần nghi thức truyền thống thờ cúng tổ tiên, nhớ công ơn người khai phá tạo mường, lập bản. Lễ vật cúng gồm có nhiều thứ nhưng không thể thiếu rượu, cơm nếp nhuộm màu, thịt vịt và bánh ít... Theo đồng bào Thái nơi đây, con vịt gắn bó với đồng ruộng, sông suối, đời sống sản xuất của con người, cúng thịt vịt là muốn con vịt ăn hết sâu bọ hại lúa và mang đi điều không may mắn, điềm xấu cho gia chủ. Còn món bánh ít bắt buộc phải có để cúng trong ngày tết. Để gói được bánh, nhất định phải tìm lá chuối rừng, rồi đem phơi nắng hoặc hơ lửa cho mềm dai và dễ gói. Sau đó trộn nhuyễn bột gạo nếp thơm ngon, nhân bánh làm từ thịt lợn bản, đỗ xanh hoặc đỗ đen và hạt tiêu. Khi gói, hai lưng bánh tựa vào nhau hình khum ưỡn ra hai bên và được buộc thành từng đôi một bằng sợi lạt mềm, cũng chính vì hình dáng này nên nhiều người thường ví bánh ít như biểu tượng cho tình yêu đôi lứa. Bên cạnh đó, trên mâm lễ cúng nhất thiết phải có cơm nếp nhuộm màu hoặc khảu hang (nếp cốm) và rượu men lá. Gạo được chọn kỹ lưỡng từ vụ xuân, đem ngâm 30 phút, sau khi đồ chín thì gói lá dong và bày lên mâm, xung quanh là các loại cá nướng, bánh ít, thịt vịt, rau đồ, chuối, rượu, cau trầu.

Khi trên bàn thờ đã đầy đủ đồ, gia chủ bắt đầu cúng, báo với tổ tiên cùng về hưởng. Bài cúng tuy đơn giản nhưng phải có sự chứng kiến của các thành viên trong gia đình. Thông thường chủ nhà thắp hương tự cúng, một số gia đình cầu kỳ hơn thì nhờ các thầy mo trong bản. Khi cúng, thầy mo cầm quạt mo trong tay, vừa cúng vừa phe phẩy, cảm tạ công ơn sinh thành, dưỡng dục của tổ tiên, phù hộ cho sức khỏe dồi dào, sống lâu muôn tuổi; con trâu, bò, lợn, gà nhanh lớn, cây lúa ngoài đồng mau trổ bông, nhiều hạt và mời các bậc tổ tiên về ăn tết với con cháu. Sau khi cúng gia tiên, khách được mời và cả nhà quây quần bên mâm cơm, cùng nhau nâng chén rượu thơm để sẻ chia với nhau công việc làm ăn, xây dựng gia đình, dạy bảo con cháu biết quý trọng sức lao động, đạo lý, lối sống đúng mực; khách quý, nhất là trẻ nhỏ đến chơi nhà thường được chủ nhà biếu bánh ít để thể hiện lòng mến khách của mình. Vào ngày Tết xíp xí, khắp bản trên, mường dưới, bà con quây quần bên nhau, hát những điệu khắp, lời đang da diết, cùng thưởng thức món ngon truyền thống, mời nhau những chén rượu nồng, chúc cho mọi người khỏe mạnh, bản làng yên vui.

Món bánh ít không thể thiếu trên mâm cỗ ngày Tết xíp xí.

Với chủ trương khôi phục bảo tồn bản sắc văn hóa các dân tộc, những năm qua, cấp ủy, chính quyền huyện Phù Yên đã triển khai nhiều hoạt động hỗ trợ tổ chức Lễ hội Tết xíp xí, tại đây sẽ diễn ra thi ẩm thực, các trò chơi dân gian, như: Đánh yến, tung còn và giao lưu văn nghệ giữa các bản trong xã. Đây là dịp để bà con được giao lưu, gặp gỡ, góp phần bảo tồn, phát huy truyền thống văn hóa của dân tộc. Đồng thời, cũng là dịp để du khách tìm hiểu, khám phá về con người, phong tục tập quán của đồng bào dân tộc Thái trắng huyện Phù Yên.

Nếu có dịp về với Phù Yên vào đúng dịp Tết xíp xí, hãy đến tham gia, chứng kiến, cảm nhận không khí Tết xíp xí cùng đồng bào Thái trắng, dù chỉ một lần, nhưng chắc rằng ấn tượng về ngày Tết độc đáo này sẽ nhớ mãi.