Căn cứ vào các di chỉ khảo cổ học tìm thấy trên địa bàn tỉnh, các nhà khảo cổ học nhận định Sơn La là địa bàn có con người định cư từ rất sớm và là một trong những địa bàn của nền văn minh Việt cổ. Thời Hùng Vương, Sơn La thuộc bộ Tân Hưng, nước Văn Lang, trải qua quá trình phát triển, đơn vị hành chính tỉnh Sơn La cũng có sự thay đổi.

Giai đoạn 1886-1891, khi thực dân Pháp tiến hành xâm chiếm vùng Tây Bắc, Sơn La thuộc phủ Gia Hưng, tỉnh Hưng Hóa. Ngày 27/2/1892, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập Tiểu quân khu Vạn Bú, thủ phủ đặt tại Vạn Bú, gồm phủ Vạn Yên, với các châu Mộc, châu Phù Yên và phủ Sơn La, gồm các châu Sơn La, Mai Sơn, châu Yên, châu Thuận, Tuần Giáo, Điện Biên.

Ngày 10/10/1895, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định xóa bỏ Tiểu quân khu Vạn Bú, để lập tỉnh Vạn Bú thuộc đạo quan binh thứ 4 là vùng đất quân quản sang chế độ dân sự, tỉnh lỵ đặt tại Pá Giạng, tổng Hiếu Trai, đây là thời điểm lịch sử đánh dấu sự ra đời của tỉnh Vạn Bú (nay là tỉnh Sơn La).

Trong suốt quá trình lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, nhân dân các dân tộc Sơn La đã luôn thể hiện đức tính trung thực, hiền hòa, chân thiện, hiếu khách trong ứng xử, quan hệ xã hội; sự cần cù, chịu khó trong lao động, sản xuất; tinh thần yêu nước, đoàn kết, trung thành, kiên cường, anh dũng trong các cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Những giá trị tinh thần quý báu đó đã được truyền trao qua biết bao thế hệ, được hun đúc và trở thành truyền thống tốt đẹp của văn hóa, con người Sơn La.

Cuối thế kỷ XIX, dưới sự thống trị tàn bạo của Thực dân Pháp và bọn phong kiến tay sai, nhân dân các dân tộc Sơn La với lòng yêu nước, ý chí căm thù giặc sâu sắc, tinh thần đoàn kết, anh dũng, ngoan cường đã liên tiếp đứng lên cùng cả dân tộc chiến đấu bảo vệ đất nước, quê hương, bản mường.

Ngày 3/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, đánh dấu bước ngoặt lịch sử vĩ đại trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong trào cách mạng chống lại chế độ thực dân, phong kiến tay sai liên tiếp nổ ra. Hòng dập tắt phong trào cách mạng, thực dân Pháp ra sức lùng sục, khủng bố, bắt bớ, lập thêm nhiều nhà tù để giam cầm, khủng bố các chiến sĩ cộng sản. Cuối năm 1930, thực dân Pháp đày lên Nhà tù Sơn La nhiều chiến sĩ cách mạng kiên trung của Đảng, với âm mưu là dựa vào rừng núi xa xôi hiểm trở, khí hậu khắc nghiệt, nơi “rừng thiêng, nước độc” này có thể hủy hoại thể xác, tinh thần, ý chí đấu tranh của những người Cộng sản Việt Nam... Nhưng, chính từ nơi ngục tù tăm tối, các chiến sĩ cộng sản đã biến nhà tù thành trường học cách mạng. Cuối tháng 12/1939, Chi bộ Nhà tù Sơn La được thành lập, đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc đấu tranh chính trị ở Sơn La. Kể từ đây, ánh sáng cách mạng từ Chi bộ Nhà tù Sơn La đã lan tỏa, ảnh hưởng sâu, rộng trong các tầng lớp nhân dân dẫn đến sự ra đời của 2 tổ chức cách mạng đầu tiên ở Mường La và ở tỉnh lỵ; phong trào cách mạng nhanh chóng phát triển ra các địa bàn trong tỉnh. Đến đầu năm 1945, toàn tỉnh đã có hơn 60 cơ sở cách mạng ở các châu, tạo tiền đề vững chắc để tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền cách mạng thắng lợi khi thời cơ chín muồi.

Ngày 14/8/1945, phát xít Nhật tuyên bố đầu hàng đồng minh vô điều kiện. Nắm bắt thời cơ, từ ngày 23/8 khởi nghĩa giành chính quyền bắt đầu diễn ra ở các châu Mường La, Mai Sơn, Yên Châu, Thuận Châu... Đến ngày 25/8/1945, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền cách mạng ở tỉnh lỵ diễn ra thắng lợi. Ngày 26/8/1945, tại lễ mít tinh, đồng chí Chu Văn Thịnh, Chủ nhiệm tỉnh bộ Việt Minh thay mặt Ủy ban Cách mạng lâm thời tỉnh Sơn La tuyên bố trước toàn thể nhân dân các dân tộc: Khởi nghĩa giành chính quyền cách mạng hoàn toàn thắng lợi, xóa bỏ chính quyền thực dân, phong kiến, thành lập chính quyền cách mạng; kêu gọi nhân dân các dân tộc đoàn kết, bình đẳng, tương trợ giúp đỡ lẫn nhau xây dựng cuộc sống, ủng hộ Chính phủ, ủng hộ Việt Minh.

Vừa giành được chính quyền, đất nước ta lại phải đương đầu với hơn 20 vạn quân Tưởng từ phía Bắc tràn xuống nước ta lấy danh nghĩa quân Đồng minh vào giải giáp quân đội Nhật nhưng thực chất chúng âm mưu bóp chết chính quyền non trẻ và xâm lược nước ta. Tại Sơn La, ngày 31/8/1945, quân Tưởng nhân danh đồng minh đã kéo đến phá hoại chính quyền cách mạng. Trong khi đó, quân Pháp từ biên giới Trung Quốc vào chiếm tỉnh lỵ Lai Châu và Thượng Lào rồi đánh xuống Sơn La với âm mưu chiếm toàn bộ Tây Bắc trong thời gian nhanh nhất. Quân và dân Sơn La tiếp tục cùng cả dân tộc bước vào cuộc đấu tranh bảo vệ chính quyền, trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp gian khổ và oanh liệt.

Mặc dù đối diện với muôn vàn khó khăn, thách thức, nhưng dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Trung ương Đảng, sự nỗ lực bền bỉ, tinh thần đấu tranh anh dũng của cán bộ, đảng viên và nhân dân các dân tộc, từ cuối năm 1947, phong trào kháng chiến trong tỉnh từng bước được củng cố và ngày càng lớn mạnh, phát triển rộng khắp. Tháng 9/1952, Bộ Chính trị và Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định mở Chiến dịch giải phóng Tây Bắc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ, quân và dân các dân tộc trong tỉnh đã hăng hái tham gia chuẩn bị chiến trường, tổ chức tốt công tác vận tải và tiếp tế lương thực, thực phẩm, đẩy mạnh hoạt động phối hợp với Bộ đội chủ lực chiến đấu tiêu diệt địch và tiến vào giải phóng Sơn La; chuẩn bị lực lượng để tiếp quản vùng giải phóng. Ngày 22/11/1952, tỉnh Sơn La được giải phóng, trở thành mốc son lịch sử, đánh dấu thời kỳ đấu tranh cách mạng vẻ vang, từ đây, nhân dân các dân tộc tỉnh Sơn La được sống trong độc lập, tự do; chế độ áp bức bóc lột của đế quốc và phong kiến bị xóa bỏ, chính quyền cách mạng được thiết lập và từng bước được củng cố vững mạnh.

Sau ngày giải phóng, công tác củng cố chính quyền, tuyên truyền, vận động nhân dân tăng gia sản xuất, xây dựng đời sống mới; đóng góp sức người, sức của phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ được đẩy mạnh. Trước âm mưu phá hoại thâm độc và sự đánh phá tàn khốc của kẻ thù, nhân dân các dân tộc Sơn La không ngại hy sinh, gian khổ, ngày đêm băng đèo, vượt suối để vận chuyển lương thực, đạn dược cho Bộ đội tham gia chiến dịch. Ngày 7/5/1954, trải qua 56 ngày đêm chiến đấu, chiến dịch Điện Biên Phủ toàn thắng, kết thúc cuộc kháng chiến gian khổ chống thực dân Pháp của nhân dân ta. Tỉnh Sơn La đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ là hậu phương trực tiếp của chiến dịch quyết chiến chiến lược, góp phần làm nên chiến thắng “Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”, “Nên vành hoa đỏ, nên thiên sử vàng”. Toàn tỉnh đã có 20 tập thể, 6 cá nhân được Nhà nước phong tặng, truy tặng danh hiệu: Anh hùng lực lượng vũ trang thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Khu căn cứ cách mạng Lao Khô được Nhà nước xây dựng, xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia.

Nhân dịp kỷ niệm 5 năm ngày Chiến thắng Điện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/1959), Bác Hồ và đoàn công tác Trung ương đã lên thăm Khu tự trị Thái - Mèo tại Sơn La. Người căn dặn: “Tôi mong rằng, đồng bào, bộ đội, cán bộ Khu tự trị đã đoàn kết càng đoàn kết hơn nữa, đã thi đua, càng thi đua hơn nữa... Ngày nay đồng bào, bộ đội và cán bộ càng phải cùng nhau đoàn kết phấn đấu để giành lấy một thắng lợi to lớn hơn nữa là tiêu diệt cho hết giặc đói, giặc dốt, làm cho mọi người đều được no ấm, đều biết chữ, làm cho mọi người đều được hưởng hạnh phúc, yên vui...”. Những lời dạy bảo ân cần của Bác có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, tạo ra sức mạnh đoàn kết các dân tộc, đem ánh sáng và sức mạnh động viên, cổ vũ nhân dân các dân tộc Sơn La, Tây Bắc tiến lên trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Từ năm 1965 đến năm 1972, đế quốc Mỹ đã tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc, trong đó, có âm mưu đánh phá có tính chất hủy diệt đối với Sơn La, nhân dân các dân tộc trong tỉnh luôn đoàn kết một lòng, dưới sự lãnh đạo của Đảng, vừa chủ động chiến đấu, phục vụ chiến đấu, vừa đẩy mạnh sản xuất, chi viện sức người, sức của cho tiền tuyến miền Nam, với tinh thần: “Tất cả vì miền Nam ruột thịt”, “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”. Dưới sự lãnh đạo sâu sát của Tỉnh ủy, quân và dân Sơn La đã tổ chức chiến đấu sáng tạo, anh dũng, giành thắng lợi ngay từ trận đầu, Bộ đội Cao xạ địa phương và dân quân tự vệ đã bắn rơi 54 máy bay giặc Mỹ, được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng Cờ luân lưu “Quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”, Nhà nước tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng Nhì cho quân và dân các dân tộc Sơn La. Từ năm 1965 đến năm 1974, toàn tỉnh đã tiễn đưa 10.949 thanh niên nhập ngũ, chiếm 2,7% dân số trong tỉnh; bắn rơi 76 máy bay giặc Mỹ; bắt gọn 60 vụ biệt kích, thám báo. Hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ quốc tế đối với cách mạng Lào, góp phần vào thắng lợi vĩ đại trong chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước vào ngày 30/4/1975.

Ghi nhận công lao to lớn trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Đảng và Nhà nước đã tặng Đảng bộ, quân, nhân dân Sơn La nhiều phần thưởng cao quý, trong đó 9 đơn vị, 5 cá nhân được Nhà nước phong tặng, truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước; 4 cá nhân, 4 tập thể được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động. Đảng và Chính phủ nước CHDC Nhân dân Lào tặng Huân chương Tự do - Huân chương cao quý nhất cho Đảng bộ, quân và dân tỉnh Sơn La...

Sơn La trở thành vùng đất lịch sử cách mạng khắc ghi dấu ấn truyền thống cách mạng vẻ vang, oanh liệt của Dân tộc. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh có rất nhiều di tích lịch sử cách mạng, như Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La, phường Tô Hiệu; Khu căn cứ cách mạng Mộc Hạ, Mường Chanh, Khu căn cứ cách mạng Việt Nam - Lào; Ngã ba Cò Nòi; Cứ điểm Nà Sản; Rừng Đại tướng Võ Nguyên Giáp; Di tích Trung đoàn Tây tiến... là những địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cách mạng cho các thế hệ mai sau.

Những truyền thống lịch sử, văn hóa tốt đẹp và lịch sử cách mạng vẻ vang đã và đang là những nền tảng tinh thần vững chắc, tạo động lực mạnh mẽ, sức mạnh nội sinh quan trọng cho Sơn La hòa chung trong dòng chảy lịch sử của cả dân tộc Việt Nam, khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự lực, tự cường, khát vọng xây dựng đất nước phát triển phồn vinh, hạnh phúc...

(còn nữa)