Cùng chúng tôi về thăm nghệ nhân hát then Lò Thị Hỷ, một trong những người hát then hiếm hoi đang ở bản Mường Chiến 2, xã Ngọc Chiến (Mường La ) lần này là anh Nguyễn Văn Sáng, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Mường La. Anh Sáng khoe: Hát then gắn chặt với đời sống văn hóa, tâm linh của người Thái trắng Ngọc Chiến. Hát then không những để giải họa, cầu phúc, cầu con, se duyên, mà còn hát để tiễn linh hồn người đã khuất về với tổ tiên.

Nghệ nhân Lò Thị Hỷ biểu diễn hát then.

Câu chuyện của anh Sáng làm con đường đến Ngọc Chiến như ngắn lại. Niềm nở đón chúng tôi ngay đầu bản, bà Hỷ vui mừng bắt tay từng người, nhỏ nhẹ chào bằng tiếng Thái. Trong câu chuyện (qua phiên dịch của anh con rể), bà bảo mảnh đất Mường Chiến, được coi là “cái nôi” hát then của đồng bào dân tộc Thái trắng. Then Ngọc Chiến không được truyền dạy như các nơi khác mà chỉ được “ứng truyền” từ thế hệ này sang thế hệ khác. Người được “ứng truyền” thường không được biết trước, có người không hề biết chữ, có người chưa bao giờ biết hát, được chọn làm then là ngoài ý muốn (có người mong chả được, có người không muốn vẫn phải nhận). Cũng bởi được “ứng truyền” nên 13 năm nay, bà Hỷ thường xuyên đi hát ở bản trên, bản dưới, lễ hội mừng cơm mới của bản, xã hoặc trong các lễ hội.

Bà Hỷ bảo: Có nhiều đường then như Pang Khoăn, Thống Đẳm, Cấp Sắc hay Cầu Hoa...; nhiều điệu hát khác nhau, như cúng lễ điệu khẩu tu (vào cửa trời), dạng hát vui như: Then vào nhà mới, then chúc thơ, then tảo mộ, then trong đám cưới (được đệm bằng đàn tính). Hát then thường trình diễn trong nhà (trước bàn thờ), đôi khi cũng được trình diễn ngoài cánh đồng, dịp mừng xuân mới, mừng lúa mới... Theo quan niệm của người Thái trắng Ngọc Chiến, trời có ba tầng, khi tiếng đàn tính cùng lời then cất lên là lúc các bà then bắt đầu cuộc hành trình dẫn quan quân đi khắp ba tầng trời. Qua lời then, người ta biết được quan quân của then đã đi đến đâu trên Mường trời. Điệu then khi trầm khi bổng, lúc sôi động gấp gáp, kết hợp với động tác mô phỏng cùng tiếng hò reo rất khí thế. Trong Thống Đẳm, có điệu hát cùng động tác lên ngựa hay đánh nhau với thủy quái... khiến người xem hồi hộp, nín thở. Khi lên ngựa then hát rằng: Phạt cờ khửn bưởng lăng tứn mạ/ Phạt cờ khửn bưởng nả tứn loan (phất cờ về phía sau lên ngựa/phất cờ về phía trước xuất quân) đồng thời tay then mô phỏng theo câu hát. Tiếng kèn mạy loi, tiếng trống mạy tảng reo lên, rồi cứ thế đoàn quan quân then đi hết từ “pá nhả khâm thai đét” (bãi trà may chết nắng), rồi “pá nhả lẹp thai mươi” (bãi rau hẹ chết sương), đến ruộng rồi đến các bản trong Mường trời... Nói đến hát then không thể không nhắc đến cây đàn tính và mâm lễ nghi thức (gồm rượu trắng, 4 quả trứng gà, 2 bát gạo, 2 vòng tay bạc, hương).

Được biết, không chỉ tham gia hát ở bản, lễ hội trong bản, bà còn tích cực tham gia các hội thi, hội diễn nghệ thuật về hát then giành được nhiều giải thưởng cao. Tiêu biểu như năm 2009, đạt giải nhất liên hoan nghệ thuật hát then - đàn tính toàn quốc lần thứ 3 với tiết mục “Hát then bổ Khảm Hải” và gần đây nhất đạt giải A tiết mục hát then cổ “Khửn then” (lên mường then) tại Liên hoan nghệ thuật hát then - đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ 5 ở Tuyên Quang năm 2015.

Bà Hỷ thổ lộ: Bà con dân bản yêu thích hát then, đàn tính và lời then là những câu chữ mộc mạc, chắt lọc từ đời sống hằng ngày của con người, đó là những kinh nghiệm đối nhân xử thế, lời khuyên răn, khích lệ, dễ hiểu, dễ nhớ... Đã từng được nghe bà hát then một lần ở Lễ hội mừng cơm mới Ngọc Chiến, nhưng lần này, được thấy bà biểu diễn lại với giọng hát ngọt ngào, nồng ấm, du dương, hòa với âm thanh thánh thót của cây đàn tính, cùng yếu tố linh thiêng... vẫn khiến tôi thực sự xúc động bởi làn điệu then làm say đắm lòng người...

Khi chia tay, bà then Lò Thị Hỷ bảo sẽ tiếp tục đi hát then phục vụ bà con bản trên, bản dưới khi cần. Năm mới, chúc bà thật nhiều sức khỏe để tiếng hát then trường tồn mãi.