Sơn La hiện có 1 di tích quốc gia đặc biệt, 16 di tích được xếp hạng cấp quốc gia, 46 di tích xếp hạng cấp tỉnh và 25 tích chưa xếp hạng đang được khảo sát và lập hồ sơ nghiên cứu. Trong đó, nhiều di chỉ khảo cổ có giá trị rất lớn, chứa đựng những câu chuyện về lịch sử hàng vạn năm trước đây và những giá trị về văn hóa, đã và đang được các nhà nghiên cứu cất công tìm hiểu, định hướng bảo tồn, phát huy.

Các  hiện vật được tìm thấy tại  Di tích Mái đá Bản Mòn, xã Thôm Mòn (Thuận Châu).

Mới đây, Bảo tàng tỉnh đã công khai kết quả sơ bộ quá trình thám sát và khai quật di tích Mái đá bản Mòn, xã Thôm Mòn (Thuận Châu). Mái đá bản Mòn được phát hiện từ rất sớm (năm 1927), là di chỉ khảo cổ đầu tiên của Sơn La được tiến hành khai quật với quy mô lớn, có sự tham gia của các nhà khoa học thuộc Viện Khảo cổ học và Hội Khảo cổ học Việt Nam. Hàng nghìn hiện vật là đồ đá, mảnh gốm, mộ táng có niên đại 1.000 - 6.000 năm đã được tìm thấy trong quá trình khai quật và đưa về Bảo tàng tỉnh lưu giữ.

Không chỉ Mái đá bản Mòn, nhiều di chỉ khảo cổ đã được phát hiện và được Bảo tàng tỉnh tiến hành thám sát cho kết quả nghiên cứu ban đầu về thời kỳ Tiền - Sơ sử của cư dân cổ sinh sống tại các địa phương của Sơn La. Điển hình phải kể đến những di chỉ nổi tiếng, như: Bãi đá khắc cổ Khe Hổ, hang Thẩm Puốc (Bắc Yên); hang mộ Tạng Mè, hang Pông (Vân Hồ); hang Co Noong, Hua Bó (Mường La); hang Thẳm Mu (Mai Sơn); di chỉ mộ táng Tân Lập (Mộc Châu); hang Tắng (Phù Yên); bãi đá cổ Pá Màng, hang Lán Le (Quỳnh Nhai)…

Đến nay, đã có hơn 5.400 hiện vật khảo cổ học được tìm thấy đang được trưng bày và lưu giữ tại kho bảo quản của Bảo tàng tỉnh với nhiều loại hình phong phú từ các loại đá cuội, mảnh tước, mảnh gốm… cho đến mũi tên, vũ khí chiến đấu, đồ đựng, trống đồng, trang sức bằng đồng và cả di chỉ mộ táng còn di cốt tương đối nguyên vẹn. Qua nghiên cứu, gần 1.300 hiện vật có niên đại từ thời đồ đá cũ, còn lại là các hiện vật có niên đại từ thời đồ đá mới và thời kỳ đồng thau. Các di chỉ khảo cổ cùng với hiện vật phong phú đã thêm khẳng định sự phát triển liên tục của cư dân cổ ngay chính mảnh đất Sơn La từ thời đại nguyên thủy cách ngày nay hàng vạn năm, đến buổi đầu của thời đại văn minh kim khí.

Ông Lò Văn Thanh, Phó trưởng Phòng Nghiệp vụ Bảo tồn - Bảo tàng, Bảo tàng tỉnh, cho biết: Từ năm 2015 đến nay, Bảo tàng tỉnh đã thực hiện và hoàn thành 2 đề tài nghiên cứu về phát huy di sản văn hóa thời Tiền - Sơ sử vùng lòng hồ thủy điện Sơn La và vùng lòng hồ thủy điện Hòa Bình (trên địa bàn tỉnh). Với mục tiêu nghiên cứu biên soạn các công trình chuyên khảo, phục chế, bảo quản các di tích và di vật của các di chỉ sau khai quật ở các khu vực vùng lòng hồ của 2 thủy điện, các đề tài đã đánh giá những giá trị về lịch sử, văn hóa, tài nguyên du lịch, đề ra định hướng bảo tồn và phát huy di sản khảo cổ trong giai đoạn hiện nay. Đây là cơ sở khoa học cho các công trình nghiên cứu về văn hóa, lịch sử, địa chí của tỉnh.

Cùng với đó, kết quả thám sát, khai quật Mái đá Bản Mòn mới đây cũng là bước đệm để Bảo tàng tỉnh phối hợp cùng với các nhà khảo cổ học tiếp tục nghiên cứu và khai quật các di chỉ khảo cổ lớn trên địa bản tỉnh trong thời gian tới, nhằm làm rõ hơn về lịch sử hình thành và phát triển của cư dân cổ và làm sáng tỏ các tầng ý nghĩa của những di chỉ này.

Với các di chỉ khảo cổ đã tìm thấy, Sơn La trở thành mảng màu đặc sắc trong văn hóa Tiền - Sơ sử của cư dân cổ miền Bắc Việt Nam. Kết quả thám sát, khai quật các di chỉ khảo cổ tại Sơn La không chỉ có ý nghĩa lớn về mặt khoa học mà còn là nguồn tư liệu quý giá phục vụ công tác nghiên cứu về lịch sử, văn hóa, thu thập hiện vật phong phú phục vụ công tác trưng bày tại Bảo tàng tỉnh. Qua đó, định hướng đúng đắn trong việc bảo tồn, phát huy giá trị các di sản vạn năm hiếm có đã được phát hiện tại tỉnh ta. Đồng thời, là cơ sở để xây dựng phương án tham quan du lịch gắn với bảo vệ và phát triển văn hóa truyền thống của các dân tộc.