Di tích lịch sử Cây Me nằm ven đồi nhìn ra dòng suối Nậm Pàn, tại bản Hát Lót, Châu Mai Sơn xưa, nay là xóm 2, tiểu khu 6, thị trấn Hát Lót, huyện Mai Sơn. Đây là nơi thành lập chi bộ đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Sơn La năm 1946, là địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ.

Cán bộ, giáo viên Trường Tiểu học và THCS Nà Ban, xã Hát Lót tham quan di tích lịch sử Cây Me.

Ngược dòng lịch sử, ngày 26/8/1945, nhân dân các dân tộc Sơn La đã giành được chính quyền cùng với nhân dân cả nước làm cuộc Cách mạng tháng Tám thành công. Chính quyền được thành lập nhưng chưa có tổ chức đảng với đặc điểm các cơ sở cách mạng phát triển mạnh dưới sự chỉ đạo của Chi bộ Nhà tù Sơn La. Khi đó số lượng đảng viên chỉ có hai đồng chí. Trung ương Đảng cử đồng chí Dương Văn Ty dẫn đoàn phái viên của Chính phủ lên giúp Sơn La củng cố và xây dựng chính quyền, bồi dưỡng cán bộ địa phương, xây dựng khối đoàn kết toàn dân. Tháng 6/1946, Trung ương Đảng cử đồng chí Trần Quyết lên Sơn La thay đồng chí Dương Văn Ty và trực tiếp làm Bí thư Tỉnh ủy. Tháng 7/1946, Tỉnh bộ Việt Minh tổ chức hội nghị cán bộ do đồng chí Trần Quyết chủ trì diễn ra tại bản Hát Lót, để nhận định và đánh giá phong trào cách mạng trong toàn tỉnh. Vừa làm nhiệm vụ chăm lo, đảm bảo đời sống cho nhân dân, vừa phải xây dựng lực lượng vũ trang.

Thực hiện Nghị quyết Hội nghị cán bộ Trung ương ngày 1/8/1946, công tác xây dựng Đảng tiến hành hết sức khẩn trương và thận trọng. Những cán bộ Việt Minh, đội viên đội tự vệ chiến đấu và những thanh niên trung thực, có nhiệt huyết cách mạng, có quan điểm, đường lối cách mạng của Đảng đã được chọn làm đối tượng phát triển Đảng. Đầu tháng 10/1946, có 4 quần chúng ưu tú được kết nạp vào Đảng, đủ điều kiện để thành lập chi bộ độc lập, tách sinh hoạt với Trung đoàn 148.

Vào trung tuần tháng 10/1946, tại ngôi nhà sàn nhỏ bên cạnh cây me to, Hội nghị thành lập chi bộ Đảng được tổ chức bí mật dưới sự chủ trì của đồng chí Trần Quyết. Chi bộ được thành lập gồm có 8 đảng viên: Trần Quyết, Bùi Thọ Chuyên, Đại Liên, Động Lực, Lò Văn Mười, Sơn Nhân, Nguyễn Văn Đức, Cầm Van (Ngọc Tình). Hội nghị đã đề ra nhiệm vụ cấp bách trước mắt, phải trực tiếp lãnh đạo toàn diện trên các mặt chính trị, kinh tế, đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Sự kiện thành lập chi bộ đầu tiên của Đảng bộ Sơn La là bước ngoặt căn bản của cách mạng Sơn La, nhân dân các dân tộc Sơn La từ nay có sự lãnh đạo, dìu dắt trực tiếp của tổ chức đảng, cùng nhân dân cả nước phát huy truyền thống đoàn kết, yêu nước, sẵn sàng bước vào giai đoạn cách mạng mới đấu tranh giải phóng dân tộc, giương cao ngọn cờ độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội.

Ngày nay, bản Hát Lót cũ đã được đổi tên mới, ngôi nhà sàn nhỏ cũng không còn thay vào đó là những khu phố mới, nhưng cây me cổ thụ vẫn trường tồn cùng năm tháng với sự ra đời và trưởng thành của Đảng bộ tỉnh Sơn La. Để ghi dấu sự kiện quan trọng của Đảng bộ tỉnh Sơn La, di tích Cây Me tại bản Hát Lót đã trở thành dấu tích quan trọng được UBND tỉnh Sơn La công nhận xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh năm 2005.

Ông Phạm Anh Minh, Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Truyền thông huyện Mai Sơn cho biết: Để quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử Cây Me, ngay sau khi được công nhận, xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh, UBND huyện đã giao UBND thị trấn Hát Lót quản lý trực tiếp và chăm sóc, bảo vệ di tích; hướng dẫn thành lập Ban Quản lý di tích lịch sử, ban hành quy chế hoạt động; phối hợp với Bảo tàng tỉnh cắm biển chỉ dẫn và biển trích yếu nội dung cho di tích; rà soát đo đạc khoanh vùng khu vực bảo vệ. Đặc biệt là thực hiện việc Bảo tồn di tích lịch sử Cây Me, Ban Thường vụ huyện ủy Mai Sơn đã chỉ đạo UBND huyện lập quy hoạch chi tiết xây dựng 1/500 Di tích Cây Me - Nơi thành lập Chi bộ đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Sơn La, với quy mô 2,14 ha trình UBND tỉnh phê duyệt.

Để tuyên truyền, giáo dục lịch sử về truyền thống cách mạng, giữ gìn, bảo vệ di sản văn hóa, di tích lịch sử địa phương, huyện Mai Sơn đã chỉ đạo lồng ghép các nội dung để tuyên truyền về Di tích Cây Me: Nơi thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Sơn La đến các tổ chức đoàn thể, các chi bộ, đảng bộ trực thuộc huyện ủy. Chỉ đạo Trung tâm Bồi dưỡng Chính trị huyện, Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện đưa nội dung Di tích lịch sử Cây Me vào giảng dạy. Nhiều trường học đã có những buổi ngoại khóa, cuộc thi tìm hiểu về di tích lịch sử Cây Me...

Cô giáo Bùi Thị Hoàn, Hiệu trưởng Trường Tiểu học và THCS Nà Ban, xã Hát Lót, huyện Mai Sơn cho biết: Hiện các giáo viên đã giới thiệu cho học sinh về di tích lịch sử Cây Me qua thuyết trình và chiếu hình ảnh. Chúng tôi mong muốn di tích sớm được khởi công xây dựng để các em học sinh và du khách đến trải nghiệm tham quan.

Với sự quan tâm của các cấp, ngành và huyện Mai Sơn, Di tích lịch sử Cây Me sẽ sớm được khởi công xây dựng để bảo tồn, phát huy giá trị lịch sử, là điểm đến tham quan lịch sử - văn hóa - du lịch gắn với việc phát triển đô thị ở địa phương.