Sự cạnh tranh giữa các quốc gia ngày nay, suy cho cùng, là cạnh tranh về trí tuệ, về khoa học, công nghệ và năng lực đổi mới sáng tạo. Nhận thức sâu sắc điều đó, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng xác định rõ yêu cầu: “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại”.

Việt Nam đang bước vào một thời kỳ phát triển có tính bước ngoặt. Sau gần bốn mươi năm đổi mới, đất nước đạt được thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử, song đồng thời đứng trước yêu cầu phải chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo chiều sâu, dựa chủ yếu vào khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chất lượng nguồn nhân lực.

Thực tiễn cho thấy, dù đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách nhằm thu hút và sử dụng nhân tài, nhất là trong lĩnh vực khoa học và công nghệ, song hiệu quả đạt được vẫn chưa tương xứng với yêu cầu phát triển. Một trong những điểm nghẽn lớn là hệ thống tiêu chí tuyển chọn và đánh giá nhân tài còn thiếu phân tầng, chưa gắn chặt với nhu cầu chiến lược của nền kinh tế và các lĩnh vực ưu tiên.

Văn kiện Đại hội XIII đã thẳng thắn chỉ ra hạn chế này khi khẳng định: “Chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao chưa đáp ứng yêu cầu phát triển; cơ chế phát hiện, thu hút, trọng dụng nhân tài còn bất cập”. Nhận định đó cho thấy vấn đề không chỉ nằm ở nguồn lực tài chính hay mức đãi ngộ, mà cốt lõi là ở tư duy quản trị nhân tài, chất lượng thể chế.

Trong nhiều trường hợp, việc đánh giá nhân tài ở nước ta vẫn nặng về bằng cấp, học hàm, học vị, trong khi chưa coi trọng đúng mức năng lực sáng tạo, khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp của thực tiễn và mức độ đóng góp cụ thể cho phát triển kinh tế - xã hội. Điều này dẫn đến tình trạng có người giỏi nhưng không có “đất dụng võ”.

Bên cạnh đó, môi trường làm việc, cơ chế tài chính và quyền tự chủ trong nghiên cứu, ứng dụng còn nhiều ràng buộc, làm giảm sức hấp dẫn của khu vực công và hệ thống nghiên cứu trong nước đối với đội ngũ trí thức, chuyên gia hàng đầu, đặc biệt là người Việt Nam ở nước ngoài. Nếu những hạn chế này không được nhận diện đầy đủ, khắc phục một cách căn cơ, khả năng cạnh tranh của nền kinh tế trong dài hạn sẽ tiếp tục bị suy giảm.

Kinh nghiệm tại các nước Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản cho thấy: Nhân tài được phân nhóm, gắn với các cơ chế ưu đãi, quản lý và trách nhiệm khác nhau, qua đó cho phép Nhà nước tập trung nguồn lực vào đúng lĩnh vực ưu tiên và đúng đối tượng cần thiết. Quan trọng hơn, gắn thu hút nhân tài với lộ trình phát triển khoa học - công nghệ quốc gia, với đầu tư mạnh mẽ cho nghiên cứu và phát triển, đồng thời đặt doanh nghiệp vào trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Hay coi trọng văn hóa trọng dụng chuyên gia, đề cao tinh thần cống hiến lâu dài cho quốc gia; xác định rõ nhân tài là “tài nguyên chiến lược số một”, sẵn sàng cạnh tranh toàn cầu để thu hút người giỏi nhất và trao cho họ một môi trường thể chế minh bạch, hiệu quả.

Những kinh nghiệm trên, cho thấy một điểm chung: chính sách nhân tài chỉ phát huy hiệu quả khi được đặt trong tổng thể chiến lược phát triển, có tiêu chí rõ ràng, có môi trường thể chế thuận lợi và có kỷ luật thực thi nghiêm túc. Đây cũng chính là những vấn đề mà Việt Nam cần tập trung giải quyết trong thời gian tới.

Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV tiếp tục nhấn mạnh yêu cầu đổi mới mô hình tăng trưởng dựa trên khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số; phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao; xây dựng đội ngũ trí thức, chuyên gia đầu ngành đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh và bền vững đất nước. Điều đó cho thấy, vấn đề nhân tài sẽ tiếp tục là một trụ cột quan trọng trong tư duy phát triển của Đảng trong giai đoạn tới.

Từ yêu cầu thực tiễn và kinh nghiệm quốc tế, có thể khẳng định rằng Việt Nam cần đổi mới căn bản tư duy về chính sách nhân tài. Chính sách nhân tài sẽ gắn chặt với chiến lược phát triển khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo và với vai trò của doanh nghiệp trong nền kinh tế. Văn kiện Đại hội XIII đã nhấn mạnh yêu cầu “xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia, lấy doanh nghiệp làm trung tâm”. Khi doanh nghiệp thật sự trở thành nơi hấp thụ và phát huy tri thức, nhân tài sẽ có động lực gắn bó lâu dài và đóng góp hiệu quả hơn; tiếp tục cải cách mạnh mẽ thể chế, xây dựng môi trường làm việc minh bạch, ổn định, trao quyền đi đôi với trách nhiệm, tạo dựng niềm tin cho đội ngũ trí thức, chuyên gia.

Khi Việt Nam kiên định thực hiện nhất quán chủ trương của Đảng về phát triển con người, khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, đồng thời xây dựng được chính sách nhân tài khoa học, minh bạch và hiệu quả, thì đội ngũ nhân tài sẽ thực sự trở thành lực lượng nòng cốt đưa đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên của tri thức, sáng tạo và thịnh vượng bền vững.